Dodekafonia

To technika dwunastotonowa (z greckiego dodeka oznacza liczbę 12), która powstała w dobie upadku tonalności w muzyce, gdy wszystkie dźwięki skali chromatycznej były traktowane równoprawnie. Pojawiła się wtedy potrzeba nowego uporządkowania atonalnego materiału muzycznego. Z dodekafonii wyrosła technika serialna – jeden z najważniejszych nurtów muzyki II połowy XX wieku.

początki dodekafonii

Dodekafonia została wynaleziona przez Arnolda Schönberga. Jej opracowanie zajęło mu 7 lat. Technikę dodekafoniczną stosowali z powodzeniem jego uczniowie – Alban Berg i Anton Webern (całą trójkę określa się jako nową szkołę wiedeńską). Niezależnie od Schönberga, w tym samym czasie podobną technikę opracowali również dwaj inni twórcy: Rosjanin Jefim Gołyszew i Niemiec Josef Matthias Hauer, jednak to w twórczości Schönberga i jego uczniów dodekafonia znalazła najznakomitszą realizację artystyczną.

główne założenia

Podstawą techniki dodekafonicznej jest seria – ustalone następstwo dwunastu dźwięków, z których żaden nie może się powtórzyć przed użyciem pozostałych jedenastu (możliwych postaci takich następstw jest 12!, czyli ponad 479 mln). Wynika to z podstawowego założenia atonalności, że każdy dźwięk z dwunastostopniowej skali jest jednakowo uprawniony. Seria najczęściej występuje w czterech postaciach: oryginalnej (O), raku (R), inwersji (I) i raku inwersji (RI). Dodatkowo można je transponować od dowolnego dźwięku, co daje kolejne 44 warianty.

Serii nie należy utożsamiać z melodią bądź tematem utworu – jest ona wyłącznie sposobem organizacji materiału muzycznego, podstawą wszelkich struktur melodycznych (dodekafonia horyzontalna) (dodekafonia wertykalna); można umownie powiedzieć, że pełni podobną funkcję, jak tonacja w muzyce tradycyjnej.

technika, a nie stylistyka

Dodekafonia jest wyłącznie techniką kompozytorską, nie zaś stylem. Stosowanie jej, choć powszechnie kojarzone z wiedeńskimi ekspresjonistami, nie ma związku z żadną określoną stylistyką. Schönberg i jego uczniowie łączą technikę dodekafoniczną ze stylem ekspresjonistycznym, istnieją jednak także kompozycje dodekafoniczne utrzymane w innych stylach, np. neoklasycznym (późne dzieła Igora Strawińskiego czy Cztery dialogi na obój i orkiestrę kameralną Tadeusza Bairda), sonorystycznym (Cztery utwory na trio smyczkowe Bogusława Schaeffera), a nawet jazzowym (Koncert na jazz-band i orkiestrę szwajcarskiego kompozytora Rolfa Liebermanna).